ГЛАВА ПРВА
во која писателот дава некои податоци за себе и за своите семејства. Писателот доживува чест да биде поканет да напише реферат на мошне деликатна тема.
Луѓето главно мислат дека сум роден во Куманово, бидејќи јас обично (за да ги упростам работите) така велам, иако знам дека не е така. Не сакам да лажам без голема потреба, па сепак, на секој што ќе ме праша “Од кај си?” му одговарам “Од Куманово!”, зашто, всушност, ни самиот не знам каде ми е точното место на раѓање. Во изводот од матичната книга на родените пишува “Стара Моравица, околија Бачка Топола”, но се ми се чини дека ни тоа не е точно: луѓето што на матичарот му ги давале податоците за мене изгледа ни самите не знаеле каде навистина сум се родил, па едноставно го запишале името на местото на матичната служба. Но, можеби сево ова, на крајот од краиштата, не е ни важно. Важно е дека сум се родил.
Кога наполнив шеснаесет години моето семејство се пресели во Скопје, каде што татко ми конечно најде потрајна работа и купи една куќичка свртена на север, така што во неа, за десет години, сонцето не успеа да ме огрее ниту еднаш. Татко ми, всушност, и не ми беше татко. Тој ќе ми беше очув, да ми беше мајка ми родена мајка, зашто тој и беше втор маж. Само, таа ми беше помајчима, па така ни нејзиниот прв маж не ми беше татко, туку посвоител. Родениот татко не сум можел ни да го запомнам, бидејќи бил убиен уште кога сум бил шестмесечно бебе. Старата Госпоѓа, пак, (мојата родена никогаш не ја викав “мајка”) ја запознав кога имав четириесет години, а тогаш веќе беше и премногу доцна за воспоставување синовско-мајчински односи.
Во овој момент, меѓутоа, ни самиот не знам дали сево ова ќе има некакво значење за мојот расказ. Сепак, за евентуално да не дојде до збрка, предлагам моите природни родители едноставно да ги бришеме, зашто тие немаат никаква врска со расказот. Но, ако некаде кажам “мајка ми”, тогаш читателот (како и јас, впрочем) треба под тоа да ја под- разбере мојата помајчима. Ќе речам ли “татко ми”, тогаш мислам на обата нејзини мажи. Тие за мене, а со самото тоа некако и за мојот расказ, се мошне значајни. Притоа, нема опасност читателот да ги помеша: првиот загинал во војната како политички комесар од Ужичката република и од него добив статус на дете на паднат борец; вториот, болничар во скопската Воена болница, ме порасна во оние тешки повоени години и (се надевам) направи од мене човек.
И макар што самиот бев, и се уште сум, човек со добра волја, ведар дух, кој секогаш гледа со верба во иднината, јас целиот мој живот на луѓето, предметите, работите (а во последно време и на општествено-политичкиот поредок!) околу мене, без каква и да е моја вина, им носев барем исто толку зло колку што сакав да сторам добро. Да ги земеме за пример моите училишта!
Основно училиште завршив во Куманово. Само што излегов од него, го зафати oган и тоа изгоре! Во Скопје учев гимназија и студирав правни науки: и зградата на гимназијата и таа на Правниот факултет ги урна земјотресот! На почетокот од мојата кариера бев приправник во еден општински суд во Скопје. Само што излегов од него (да одам војска) а бараките во кои беше сместен судот ги урнаа за да ја изградат нашата Националн библиотека. Војска отслужив во Дебар. Не минаа ни две години потем, а и таму удри земјотрес и ја урна старата, убава турска касарна, што многу ја сакав. (Ми прилегаше на француски дворец!) Од Правниот факултет не мрдам од шеесетипеттата. Не сакам ни да помислам што би можело да му се случи на тој храм на науката, граден во стил на атомски бункер, доколку еден ден (не дај Боже!) бидам присилен да го напуштам.
Инаку (и тоа е можеби најважното за мојов расказ), од некого во семејството сум наследил една мошне несовремена особина на правдољубие и цел живот “исправав криви Дрини”. Така, како студент бев мирудија во сите чорби, учествував во сите можни дебати. одев на сите состаноци, кружоци. работни групи. Постојано некому нешто му објаснував, толкував, се некого во нешто убедував - дека ова (или она) не чини, дека треба вака, а не онака.
Резултатите од мојот студентски општествено-политички ангажман беа поразителни: за четири години студии не бев избран (па дури ни предложен!) во ниедно, макар и најбезначајно, студентско форумче. Во совет на година, на пример.
И, макар што ми е по малу срам да признам, од студиите си отидов длабоко разочаран, цврсто решен дефинитивно да кренам раце од политиката: во новата партиска средина, во територијалната организација на СК, нема уста да отворам!
Така и почнав! Моите нови партиски другари долго време не можеа од мене да чујат ништо друго освен “Добро вечер!”, кога ќе дојдев на состанокот, и “Догледање!”, кога си заминував. И? Еда, чудо невидено! По тримесечно молчење бев избран за секретар на основната организација!
Така мошне рано го открив железниот закон за напредување во политиката, а дома свечено им ветив на моите: за две години еве ме член на ЦК!
Член на ЦК сепак не станав. Едно убаво јулско утро 1963 година (во пет и седумнаесет!), удри големиот земјотрес, ме присили да отворам уста и - ми ја упропасти политичката кариера.
Читателот веќе секако мисли дека е ова само стилистичко претерување. (А не е! Можам да се заколнам, ако треба!) Беше вака:
Еден ден не викнаа мене и секретарот на другата маџирмаалска основна организација во Општинскиот комитет и туку, без многу воведи, ни рекоа дека руските булдожери стоеле без работа, а Маџир маало било срамота за Ново Скопје. (Ново Скопје беше тогаш девиза на денот! Многу години подоцна, дури во Берлин, налетав на крчма што се викаше “Ново Скопје”. Толку се беа запалиле луѓето за неа). За нашите куќарки, пак, (без пардон!) велат: “Кокошарници!” Наша задача била - да го свикаме членството на двете организации, да му го кажеме ова и да поведеме енергична акција на исселување. За руските булдожери да добиеле работа! (Инаку, за оние што не знаат ќе кажам дека на Скопје му беше дошол на помош еден советски, ми се чини инженериски, полк со комплетна механизација за расчистување урнатини. За него, значи, стануваше збор.)
За оние, пак, што не се сеќаваат на тоа време ќе речам: се што вредеше во Скопје како градба беше урнато или, обележано со три црвени црти, за уривање! Епицентарот на земјотресот беше во центарот на градот. Густо населената, бедна периферија, меѓутоа (во која спаѓаше и наше Маџир маало), остана тукуречи негибната. И ајде сега мисли на патот за ЦК и не отворај уста. Ја отворив:
- Луѓе божји! Во еден таков кокошарник живеам веќе осум години и не би сакал ни минутка повеќе, да не морам. Само, “кокошарниците” најмалу страдаа! Верно, малу испопукаа, но сепак може да послужат. Мисли ли некој на зимата?...
И јас зборувам ли, зборувам. Пена ми фати устата. Засипнав. А тие: булдожерите, па булдожерите. Ново Скопје, па Ново Скопје!
- Како да ги убедам луѓето самите да си го урнат она што несреќата не им го гибна? Како мислите да почнете со тоа уривање пред да се решат имотно-правните прашања? Може ли на луѓето да им се даде барем правна сигурност дека токму тие ќе бидат меѓу првите што ќе се населат во тоа Ново Скопје?
Е тогаш на претседателот на Општинскиот комитет му пукна филмот! Сега тој фати пена на устата:
- Разгорувач на ситносопственичка стихија! Правна сигурност бара за кокошарници!?... (Се засркна човекот.)
Јас (пак!) за оние осум години... Тој пак... Јас... Тој... Сетне, гледам оти нема фајде од тоа надвикување. Им велам (имаше тука и еден без рака, после дознав дека бил претседател на општината):
- Јас за иселување нема да ви агитирам! Дојдете, па агитирајте сами!
- Добро!, ми велат тие мене. Свикај го членството и ние ќе му кажеме што треба. А ќе знаеме веќе што да правиме и со тебе. Ќе леташ од Партијата! Разгорувач на ситно- сопственичка стихија! (Ово изгледа многу му се свиде, штом го повтори уште еднаш.)
Еден петок Реља (Бог да го прости!) и јас го свикуваме членството. Доаѓаат и другарите
од комитетот и од општината. Но, еве ти ги и Маџирмаалци! Никој не ги викал, а дошле. (Ако е за право, ние и не бевме кој знае колку дискретни при свикувањето на состанокот: на сите членови им кажавме за што се работи. Тие им кажале на жените. Жените - кому стигнале. И - еве ти митинг!) Кој знае колку луѓе имаше во оној маџирмаалски “културен дом” и на улицата пред него! Сè збеснати староседелци:
- Кој сте бе вие, дојдени од мајчина, нас да не селите?
Се викаше, се пцуеше, се вревеше. Ги испокршија оние неколку прозорчиња на нашиот “културен дом” (една долга приземна просторија, очигледно градена ударнички по војната). За прв пат во животот чув како некој му го пцуе “мамето мамино!” на човек од власта! Другарите одвај успеаја да се спасат од ќотек. Си отидоа, а уста не отворија!
Руските булдожери уште малу безделничеа и си отидоа. А Маџир маало си остана. И, ене го, уште стои, стиснато меѓу новата Железничка станица и Југобанка. Кога еднаш го однесов синот (мој првороден!) да му покажам каде сум проживеал десет години, детето ме погледна не верувајќи. Само рече: “Се шегуваш!”
Навистина кокошарници! Па сепак, првата зима по земјотресот тоа Маџир маало нарасна на дваесетина илјади жители. Луѓето се стиснаа. Секој имаше по некој свој без кров над главата. Кога нема погача, добар е и ченкарник! “Кокошарниците” беа (очигледно!) подобри од надреалистичката населба од шатори на кејот покрај Вардар.
[Неколку години подоцна бев гостин во куќата на нашиот градоначалник од времето на земјотресот. Беше чичко на еден мој школски другар. На телевизија прикажуваа некаква голема рударска несреќа кај нас и мене одненадеж ми падна на ум мислата колку ли луѓе ќе страдаа од една скопска “континентална зима”, мината под шаторите крај Вардар. По малу малициозно го пецнав домаќинот на таа тема, а тој:
- И денес мислам дека згрешивме што не го урнавме тоа Маџир маало!, ми вели и тоа беше прв пат во животот да чујам оти и наш политичар можел да згреши. Но и прв пат во животот јас бев готов да бранам еден наш политичар дека не згрешил. Само, не беше убаво да се карам со еден (сега веќе сојузен!) министер, и тоа уште во неговата родена куќа, па така, малу поднамуртено, си премолчав.]
Така си остана Маџир маало негибнато, но и јас. И во него и во Партијата. Само, до ЦК не стигнав.
Инаку, подоцна вршев и други одговорни партиски и самоуправни функции. Бев, на пример, дури и Претседател на една факултетска конференција на СК. Таму некаде во седумдесет и некоја. Но, тоа е приказна за себе!
На Правниот факултет (во меѓувреме бев станал асистент!) имавме еден професор што се беше кренал мошне високо по скалилата на нашата партиска хиерархија, а потем, одненадеж, падна. (“Либерализам”, “фракционерство”! Тоа беа мошне модерни “изми” во она време. Секогаш се исчудував врз таа дарба за изнаоѓање се нови и нови “изми”. Виц и “изам” никогаш не успеав да измислам. Кој знае, можеби затоа што сум склон да мислам и премногу буквално. Знаев, на пример, дека тие двајца или тројца нешто закашкале. А знаев, зашто така ни рекоа. Да речеме дека и навистина закашкале. Тоа е едно, а да ги наречеш “фракција” сосема друго. Мене тоа никогаш не би ми текнало. Ако една ластовичка не прави пролет, како тие двајца-тројца да бидат фракција?)
Нејсе, врти-сучи се виде дека присуството на тој “инокосен фракционер” (без каква и да е негова лична вина) мошне тешко ја оптовари атмосферата на факултетот. Што да се прави со него? Ќе нú бараат ли да го избркаме од Партијата? Еден (помлад) асистент на катедрата ми се поплакуваше: “Како да кренам рака и да избркам од Партијата еден првоборец?”
Некако во тоа време беа и партиските избори. Имав испити и на изборниот состанок задоцнив час и половина. Влегувам во салата. Смеа! Си мислам: ми се смеат што доцнам толку многу. Можеби веќе завршиле со состанокот. Претседавачот (кој подоцна ќе стане - колективен! - шеф на државата) бара да се изјаснам. Не сфаќам за што се работи.
- Предложен сте за претседател на Факултетската конференција!, ми објаснува.
Тоа беше изненадување и пол: јас (!?) - претседател на Факултетската конференција!
- Па сега, да кажам оти сум преоптоварен со некакви силни функции, ќе знаете дека се вадам. Ако мислите дека сум кадарен... и достоен, немам ништо против!
Добар виц немаше да предизвика таква провала од смеа, каква што ги дочека моите зборови. Претседавачот се лути. Не ја разбирам ни смеата ниту неговата лутина. Дури отпосле дознав: толку луѓе (за време на тој час и пол, колку што бев отсутен) се оправдувале дека објективно не се во можност да ја прифатат таа функција, што најпосле некој предложил: ќе го земеме првиот што ќе налета!
Налетав јас и - станав претседател на Факултетската конференција на СК!
Се покажа, меѓутоа, дека воопшто не бев полош од другите поискусни партиски раководители (а такви, барем ние на факултетот, имавме - да ги ринеш со лопата!). Малу- малу, а од универзитетскиот или градскиот комитет ќе добивме некаков материјал. Ќе замолев некој од помладите колеги да ни го прочита тоа на состанокот или - ако текстот беше премногу долг - да нú го прераскаже. Тогаш ќе отворев дискусија. Секогаш ќе се најдеше некој да каже нешто за почеток, а после - на луѓето не можеш да им затвориш уста. Тоа што го зборуваа најчесто немаше кој знае каква врска со обработуваниот “документ”. Но, секако беа проблеми во врска со “животот и работата на Правниот факултет во Скопје”. Во една книга правевме кратки белешки да дискусиите и врз основа на нив испраќавме уште пократки записници до комитетот. (И така никој не ги читаше!) На крајот од годината, врз основа на записничката книга, ќе направевме извештај за работата на основната организација или на факултетската конференција. Не сум сосема сигурен дека сево ова може да се нарече револуционерна дејност на авангардата на работничката класа, но... Не мислам дека другаде беше поинаку.
Што се однесува до оној паднат професор-политичар, би згрешил душа ако тука не посведочам дека нашиот партиски врв во ниеден миг не покажа ни ронка осветољубие спрема него. Кога бев избран за претседател на факултетската конференција некои колеги одеа толку далеку во својот сарказам спрема мене што дури ми изразуваа сочувство. “Да не сум ти во кожата!”, велеа. Сенешто: додека бев на таа функција никој (од оние горе!) со ниеден збор не ми го спомна случајот на нашиот професор (а за барање во писмена форма и да не зборуваме).
Верно, се сеќавам на еден мал, мошне непријатен инцидент на таа тема со едно важно човече од градскиот комитет. И сега ми е по малу непријатно поради тој инцидент, до кој дојде само и исклучиво по моја вина. Што беше рекол, всушност, тој ситен, некако плашлив и секогаш љубезен човек, сега не би можел точно да се сетам. Знам само дека мене ми се стори оти прекорливо алудира како ние, на факултетот, не сме пречеле ништо во случајот на паднатиот секретар на ЦК.
Морам да признам дека бев мошне нервозен, напнат, во исчекување на ваква една директива. Тоа беше некаде на почетокот од моето претседателствување и главата ми беше полна со нечии бесмислени уверувања дека навистина ќе не принудат да го избркаме од Партија нашиот колега. Бев решен и да се тепам ако треба! Имав смислено цела тирада: пред еден месец еден Најдан Пашиќ лично и двајца локални светци ја потпишаа рецензијата за неговиот избор во редовен професор. Своите “гревои” не ги има правено на Факултетот. туку во ЦК. Што не го избркале таму, ако требало? Можеби и навистина бил лош раководител (и јас веројатно би бил таков!), но затоа пак беше добар професор. Итн. итн.
Сè нешто ми се моташе по главата. И, во таква една состојба на напнатост, не е ни чудо да слушнеш нешто што очекуваш, наместо она што навистина ти го рекле.
- Сакате ли да кажете дека ние тој човек треба да го избркаме од Партијата? Тогаш, кажете го тоа без заобиколување! Ќе го свикам членството и ќе им речам: другарот Тој и Тој од градскиот комитет ми наложи да го ставам на дневен ред исклучувањето на другарот М...
Мојот соговорник силовито протестираше. Дека не мислел така. Дека погрешно сум го разбрал. Згора на сè морав уште и да му се извинам што му импутирав една толку нечесна намера. И, на тоа остана.
Кога мене ми истече мандатот новиот секретаријат наврапито (самоиницијативно!) го постави на дневен ред случајот на паднатиот секретар и, макар што за неговите гревои не знаевме ништо повеќе одошто една година порано, едногласно го избркавме од Партијата. А и тој, набргу, иако мошне млад, (самоиницијативно!) отиде во боречка пензија.
Некој ми кажуваше дека новиот секретаријат го викнале во комитетот и едноставно му рекле: “Случајот на професор М. мора да го ставите на дневен ред. Не ви велиме дека треба да го избркате од Партијата. Ваша работа е што ќе решите: може да го казните, може да не го казните! А ние во секој случај ќе знаеме што да правиме со вашата организација...”
Никогаш не поверував во оваа прикаска. Та како можеа оние исти луѓе од градскиот комитет толку бргу да се изменат?
Инаку, интересно е дека и со партиските организации, по моето раководење, се случуваше речиси истото она што и со моите училишта: основната организација од Маџир Маало ја снема - едноставно се втопи во онаа другата, на Реља. Факултетската конференција исто така - се распадна на пет посебни основни организации...
Сепак, ниедна чест што во животот ми беше укажана не беше поголема од онаа што ми ја донесе едно писмо од Белград: мене, на скромниот, тукуречи анонимен провинциски професор. Претседателот на претседателството на Сојузот на здруженијата за кривично право и криминологија на Југославија ми предлага да напишам воведен реферат за редовното годишно советување на тема “Кривично-правната заштита на самоуправното општествено уредување и безбедноста на земјата”. Претседателот во писмото наспомнува дека “тврдоглаво настојува оваа тема да остане во програмата, наспроти некои мислења дека можеби би требало да биде изоставена, зашто била мошне деликатна.”
Мојот одговор, речиси утредента, беше во Белград: дека понудата, се разбира. ја прифаќам, дека во едно самоуправно социјалистичко општество со уставно гарантирана слобода на мислење ниедна тема не е и не смее да биде табу, колку и да е деликатна, дека сум почестен со довербата што ми се укажува, еtс. еtс.
Таа ноќ едноставно не можев да заспијам од среќа. Задоволството не ми го расипуваше многу дури ни сознанието дека мене оваа чест ми ја понудија само затоа што четворица многу попознати професори биле објективно спречени да ја прифатат улогата на воведен референт.
